جاسوسافزار یا Spyware چگونه وارد سیستم میشود و چه آسیبهایی ایجاد میکند؟ در این راهنمای کامل، روشهای شناسایی جاسوسافزار، نحوه حذف آن و بهترین راهکارهای جلوگیری و افزایش امنیت دستگاه را بررسی میکنیم.
جاسوسافزار چیست؟
جاسوسافزار (Spyware) نوعی بدافزار است که بدون رضایت کاربر وارد رایانه او میشود، اطلاعات دستگاه و کاربر را جمعآوری میکند و آنها را بدون اجازه به طرفهای ثالث ارسال میکند. یک تعریف رایج از جاسوسافزار این است: نوعی بدافزار که برای دسترسی و آسیب رساندن به یک دستگاه بدون رضایت کاربر طراحی شده است.
جاسوسافزار اطلاعات شخصی و حساس را جمعآوری کرده و برای سود مالی به تبلیغکنندگان، شرکتهای جمعآوری داده یا بازیگران مخرب میفرستد. مهاجمان از آن برای ردیابی، سرقت و فروش دادههایی مانند الگوی استفاده از اینترنت، اطلاعات کارت اعتباری، جزئیات حساب بانکی یا سرقت اطلاعات ورود کاربران برای جعل هویت آنها استفاده میکنند.
جاسوسافزار یکی از رایجترین روشهای حملات سایبری است که تشخیص آن برای کاربران و کسبوکارها دشوار بوده و میتواند آسیب جدی به شبکهها وارد کند. این موضوع همچنین باعث میشود کسبوکارها در برابر افشای اطلاعات و سوءاستفاده از دادهها آسیبپذیر شوند، عملکرد دستگاه و شبکه را مختل میکند و موجب کندی فعالیت کاربران میشود.
اصطلاح «spyware» برای اولین بار در دهه ۱۹۹۰ در بحثهای آنلاین مطرح شد، اما تنها در اوایل دهه ۲۰۰۰ بود که شرکتهای امنیت سایبری از این اصطلاح برای توصیف نرمافزارهای ناخواستی استفاده کردند که فعالیت کاربر و رایانه او را زیر نظر میگرفتند. اولین نرمافزار ضد جاسوسافزار در ژوئن ۲۰۰۰ منتشر شد و چهار سال بعد، طبق پژوهش America Online و اتحادیه امنیت سایبری ملی، اسکنها نشان دادند که حدود ۸۰٪ کاربران اینترنت آلوده به جاسوسافزار بودند. با این حال، ۸۹٪ از کاربران از وجود جاسوسافزار بیخبر بودند و ۹۵٪ هرگز اجازه نصب آن را نداده بودند.
انواع جاسوسافزار
مهاجمان از انواع مختلفی از جاسوسافزار برای آلوده کردن رایانهها و دستگاههای کاربران استفاده میکنند. هر نوع جاسوسافزار دادههایی را برای مهاجم جمعآوری میکند؛ برخی انواع ساده فقط داده را برای طرف ثالث ارسال میکنند، اما انواع پیشرفتهتر تغییراتی در سیستم ایجاد میکنند که کاربر را در معرض تهدیدات بیشتری قرار میدهد.
رایجترین انواع جاسوسافزار عبارتاند از:
تبلیغافزار (Adware)
روی دستگاه قرار میگیرد، فعالیتهای کاربر را زیر نظر میگیرد و داده او را به تبلیغکنندگان یا مهاجمان میفروشد یا تبلیغات مخرب نمایش میدهد.
Infostealer
نوعی جاسوسافزار که اطلاعات دستگاه را جستجو و جمعآوری میکند. این نوع دادههای خاص و حتی چتهای پیامرسانها را اسکن میکند.
ثبتکننده کلیدها (Keyloggers)
که به عنوان ثبتکننده ضربات کلید نیز شناخته میشود، نوعی Infostealer است. تمام کلیدهایی که کاربر روی دستگاه آلوده تایپ میکند ثبت شده و به صورت یک فایل رمزگذاریشده ذخیره میشود: شامل ایمیلها، رمزها، پیامها و نامهای کاربری.
روتکیتها (Rootkits)
اینها به مهاجمان اجازه نفوذ عمیق به دستگاه را از طریق آسیبپذیریها یا دسترسی مدیریتی میدهند. شناسایی روتکیتها بسیار دشوار و گاهی غیرممکن است.
Red Shell
این جاسوسافزار هنگام نصب برخی بازیهای رایانهای روی دستگاه نصب شده و فعالیت آنلاین کاربر را ردیابی میکند. معمولاً توسط توسعهدهندگان برای بهبود بازی و کمپینهای بازاریابی استفاده میشود.
سیستممانیتورها
فعالیت کاربر را ردیابی کرده و اطلاعاتی مانند ایمیلها، وبسایتهای بازدیدشده، شبکههای اجتماعی و کلیدهای تایپشده را جمعآوری میکنند.
کوکیهای ردیابی (Tracking Cookies)
توسط برخی وبسایتها روی دستگاه قرار میگیرند و فعالیت آنلاین کاربر را دنبال میکنند.
ویروس تروجان (Trojan Horse)
جاسوسافزار از طریق تروجان وارد دستگاه میشود. تروجان مسئول تحویل برنامه جاسوسافزار است.
دستگاه های هدف جاسوس افزارها
بیشتر جاسوسافزارها رایانهها و لپتاپهای ویندوزی را هدف قرار میدهند، اما مهاجمان بهطور فزایندهای در حال هدف قرار دادن سایر انواع دستگاهها هستند.
جاسوسافزار دستگاههای اپل
بدافزارهایی که دستگاههای اپل، بهویژه رایانههای مک را هدف قرار میدهند، طی چند سال اخیر بهطور چشمگیری افزایش یافتهاند. رفتار جاسوسافزارهای مک مشابه نمونههایی است که سیستمعامل ویندوز را هدف قرار میدهند، اما معمولاً از نوع سرقت رمز عبور یا ایجاد درِ پشتی (Backdoor) هستند. این جاسوسافزارها اغلب حملاتی مانند ثبت کلیدها (Keylogging)، فیشینگ رمز عبور، اجرای کد از راه دور و گرفتن اسکرینشات را برای مهاجم امکانپذیر میکنند.
جاسوسافزار موبایل
جاسوسافزارهایی که دستگاههای موبایل را هدف قرار میدهند، دادههایی مانند گزارش تماسها، تاریخچه مرورگر، فهرست مخاطبین، عکسها و پیامکها (SMS) را سرقت میکنند. برخی انواع آن کلیدهای واردشده توسط کاربر را ثبت میکنند، با استفاده از میکروفن دستگاه صدا ضبط میکنند، عکس میگیرند و با استفاده از GPS موقعیت کاربر را ردیابی میکنند. برخی دیگر با دریافت دستورات از طریق پیامک، انتقال داده یا سرورهای راهدور، کنترل کامل دستگاه را به دست میگیرند. هکرها همچنین میتوانند با استفاده از جاسوسافزار موبایل و از طریق آسیبپذیریهای موجود در دستگاههای همراه—which ممکن است توسط تیم امنیتی شناسایی نشود—به یک سازمان نفوذ کنند.
جاسوسافزار چه میکند؟
تمام انواع جاسوسافزار روی دستگاه کاربر قرار گرفته و فعالیت او، صفحات بازدیدشده و دادههایی که جمعآوری یا ارسال میکند را زیر نظر میگیرند. هدف آنها:
ردیابی فعالیت کاربر
سرقت اطلاعات ورود
شناسایی دادههای حساس
برخی جاسوسافزارها نرمافزارهای اضافی نصب میکنند تا مهاجم بتواند تغییرات بیشتری روی دستگاه اعمال کند. معمولاً فرآیند جاسوسافزار شامل سه مرحله است:
مرحله ۱: نفوذ
از طریق بستههای نصب، وبسایتهای مخرب یا فایلهای پیوست وارد دستگاه میشود.
مرحله ۲: نظارت و جمعآوری
پس از نصب، فعالیت کاربر را ردیابی کرده، اطلاعات ورود، رمزها و دادهها را سرقت میکند. این کار از طریق ثبت کلیدها، اسکرینشات و کدهای ردیابی انجام میشود.
مرحله ۳: ارسال یا فروش
پس از جمعآوری اطلاعات:
مهاجم ممکن است خودش از اطلاعات استفاده کرده و هویت کاربر را جعل کند یا در حمله بزرگتر از آن بهره ببرد.
یا آن را به دیگران بفروشد (در دارکوب یا به هکرها و شرکتهای داده).
در این فرآیند، اطلاعات حساسی مانند ایمیلها، رمزها، عادات مرور، اطلاعات مالی و PIN حسابها جمعآوری و فروخته میشود.
جاسوسافزار چگونه سیستم شما را آلوده میکند؟
مهاجمان جاسوسافزار را با دقت پنهان میکنند تا بدون شناسایی شدن وارد دستگاهها شده و آنها را آلوده کنند. آنها این کار را با مخفی کردن فایلهای مخرب در میان دانلودهای معمولی و وبسایتها انجام میدهند، طوری که کاربران بدون آنکه متوجه شوند آنها را باز میکنند. این بدافزار در کنار برنامهها و وبسایتهای مورد اعتماد قرار میگیرد؛ از طریق آسیبپذیریهای کد یا در اپلیکیشنها و وبسایتهای تقلبی که بهصورت سفارشی ساخته شدهاند.
یکی از روشهای رایج انتشار جاسوسافزار باندلور (Bundleware) است. باندلور مجموعهای از بستههای نرمافزاری است که خود را به برنامههایی که کاربر دانلود یا نصب کرده متصل میکند. در نتیجه، بدون آنکه کاربر متوجه شود، نصب میشود. برخی انواع باندلور کاربران را مجبور میکنند کل یک بسته نرمافزاری را دانلود کنند، بدون اینکه بدانند با این کار دستگاه خود را عمداً آلوده کردهاند. جاسوسافزار همچنین میتواند از همان مسیرهایی که انواع دیگر بدافزار وارد میشوند نفوذ کند؛ مانند وبسایتهای جعلی یا آلوده و پیوستهای مخرب ایمیل.
جاسوسافزار موبایل معمولاً از سه روش به دستگاههای همراه حمله میکند:
- نقصهای سیستمعامل: مهاجمان میتوانند از آسیبپذیریهای سیستمعامل موبایل سوءاستفاده کنند؛ آسیبهایی که معمولاً از طریق حفرههای موجود در بهروزرسانیها ایجاد میشود.
- اپلیکیشنهای مخرب: این برنامهها معمولاً در میان اپلیکیشنهای ظاهراً معتبر پنهان میشوند؛ اپهایی که کاربران از وبسایتها (و نه فروشگاههای رسمی) دانلود میکنند.
- شبکههای وایفای رایگان و ناامن: شبکههای وایفای در مکانهای عمومی مانند فرودگاهها و کافهها رایگان و ورود به آنها ساده است، بنابراین یک خطر امنیتی جدی محسوب میشوند. مهاجمان میتوانند از این شبکهها برای جاسوسی از فعالیت کاربران متصل استفاده کنند.
مشکلات ناشی از جاسوسافزار
تأثیرات جاسوسافزار بسیار گسترده است. برخی از آنها ممکن است برای مدتها – حتی ماهها یا سالها – بدون اینکه کاربر متوجه شود باقی بمانند. برخی دیگر فقط ایجاد مزاحمت میکنند، بدون اینکه کاربر بداند این مشکلات نتیجه هک شدن دستگاه اوست. برخی انواع جاسوسافزار نیز میتوانند باعث خسارت مالی و آسیب به اعتبار افراد یا سازمانها شوند.
مشکلات رایجی که جاسوسافزار میتواند ایجاد کند عبارتاند از:
- سرقت دادهها (Data theft): یکی از رایجترین مشکلات، سرقت داده است. جاسوسافزار اطلاعات شخصی کاربران را میدزدد و سپس آن را به سازمانهای ثالث، افراد مخرب یا گروههای هکری میفروشد.
- جعل هویت (Identity fraud): اگر جاسوسافزار دادههای کافی جمعآوری کند، میتواند برای جعل هویت استفاده شود. مهاجم با جمع کردن دادههایی مانند تاریخچه مرور، اطلاعات ورود ایمیل، بانکداری آنلاین، شبکههای اجتماعی و دیگر وبسایتها میتواند هویت کاربر را تقلید یا جعل کند.
- آسیب به دستگاه (Device damage): برخی جاسوسافزارها بهطور ضعیف طراحی شدهاند و عملکرد دستگاه را مختل میکنند. این برنامهها مصرف پهنای باند، حافظه و توان پردازشی را بالا میبرند و سرعت سیستم را کاهش میدهند. بدتر از آن، ممکن است باعث کرش سیستمعامل، غیرفعال شدن نرمافزار امنیتی، گرم شدن بیش از حد دستگاه و حتی آسیب دائمی به رایانه شوند.
- اختلال در مرورگر (Browsing disruption): برخی جاسوسافزارها موتور جستجوی کاربر را کنترل کرده و او را به سایتهای مخرب، جعلی یا ناخواسته هدایت میکنند. آنها میتوانند صفحه اصلی مرورگر را تغییر دهند، تنظیمات سیستم را دستکاری کنند و پاپآپهای متعدد نمایش دهند.
چگونه آلوده به جاسوسافزار میشوم؟
جاسوسافزار میتواند روی انواع دستگاهها — از رایانه و لپتاپ گرفته تا گوشی موبایل و تبلت — تأثیر بگذارد. دستگاههای مبتنی بر ویندوز بیش از بقیه در معرض خطر هستند، اما مجرمان سایبری بهطور فزایندهای به دستگاههای اپل و موبایل نیز حمله میکنند.
دلایل رایج نفوذ جاسوسافزار به دستگاه یا سیستم شامل موارد زیر است:
- بازاریابی گمراهکننده (Misleading marketing): سازندگان جاسوسافزار نرمافزار مخرب خود را در قالب ابزارهای معتبر مانند نرمافزار تمیزکننده دیسک، دانلود منیجر یا مرورگر جدید پنهان میکنند.
- فیشینگ یا جعل هویت (Phishing / Spoofing): در حملات فیشینگ، مهاجم کاربر را تشویق میکند روی لینک یا فایل پیوست مخرب کلیک کند تا اطلاعات ورود او را بدزدد. آنها اغلب از وبسایتهای جعلی که شبیه سایتهای واقعی هستند استفاده میکنند.
- آسیبپذیریهای امنیتی: مهاجمان با سوءاستفاده از آسیبپذیریهای نرمافزاری و سختافزاری وارد سیستم میشوند و جاسوسافزار را نصب میکنند.
- بستههای نرمافزاری (Bundleware): در این روش، کاربر بدون اطلاع، جاسوسافزار را همراه با یک بسته نرمافزاری که تصور میکند معتبر است نصب میکند.
- تروجانها (Trojans): تروجانها نرمافزارهایی هستند که وانمود میکنند چیز دیگری هستند. مجرمان سایبری از تروجانها برای تحویل جاسوسافزار، ویروس، کریپتوجکرها و سایر بدافزارها استفاده میکنند.
چگونه بفهمیم جاسوسافزار داریم؟
با وجود اینکه جاسوسافزار بهگونهای طراحی میشود که مخفی بماند، چندین نشانه وجود دارد که میتواند نشاندهنده نفوذ آن به دستگاه باشد. از جمله:
افت عملکرد سختافزار، مانند:
کند شدن دستگاه نسبت به حالت عادی
هنگ کردن یا فریز شدن مکرر دستگاه
کاهش عملکرد برنامهها یا مرورگر، مانند:
ظاهر شدن مکرر پاپآپها در مرورگر
نمایش پیامهای خطای غیرعادی
تغییرات غیرمنتظره در مرورگر
ظاهر شدن آیکونهای جدید در نوار وظیفه (Taskbar)
تغییر مسیر جستجوها به موتورهای جستجوی ناخواسته
به یاد داشته باشید که این علائم میتوانند نشانه وجود انواع دیگری از بدافزار نیز باشند، نه فقط جاسوسافزار. بنابراین مهم است که مسئله را دقیق بررسی کرده و دستگاه را اسکن کنید تا ریشه مشکل مشخص شود.
حذف جاسوسافزار
اگر دستگاه علائم وجود جاسوسافزار را نشان میدهد، لازم است دستگاه و هر سیستم متصل به آن پاکسازی و دوباره ایمن شوند. حذف جاسوسافزار از طریق ابزارهای امنیتی که قادر به شناسایی و حذف فایلهای مخرب هستند امکانپذیر است.
اولین مرحله برای حذف جاسوسافزار این است که مطمئن شوید سیستم کاملاً از آلودگی پاک شده است. این کار مانع از آن میشود که رمزهای عبور جدید و ورودهای آینده نیز به سرقت بروند. همچنین بسیار مهم است که نرمافزار امنیتی قدرتمندی خریداری شود که قابلیت حذف کامل جاسوسافزار، پاکسازی عمیق دستگاه و ترمیم فایلها یا سیستمهای آسیبدیده را داشته باشد.
پس از پاکسازی سیستم، لازم است به سرویسهای مالی اطلاع داده شود که احتمال فعالیتهای جعلی وجود داشته که ممکن است حسابهای بانکی و کارتهای اعتباری را تحت تأثیر قرار دهد. اگر جاسوسافزار یک سازمان را آلوده کرده باشد، باید تخلفهای قانونی و مقرراتی به مراجع انتظامی یا قانونی مربوطه گزارش شود.
محافظت در برابر جاسوسافزار
جاسوسافزار و سایر ابزارهای حمله مخرب، تهدیدی دائمی برای هر دستگاه متصل به اینترنت محسوب میشوند. بنابراین، نخستین خط دفاعی در برابر جاسوسافزار، استفاده از یک راهکار امنیت اینترنتی است که شامل شناسایی فعال ضدبدافزار و آنتیویروس باشد. علاوه بر این، ابزارهایی مانند فیلترهای ضد اسپم، تشخیص مبتنی بر فضای ابری و کیبوردهای رمزگذاریشده مجازی در کاهش ریسکهای احتمالی نقش مهمی دارند.
برخی انواع جاسوسافزار قادرند نرمافزارهای دیگری نصب کرده و تنظیمات دستگاه کاربر را تغییر دهند. به همین دلیل، مهم است که کاربران:
از رمزهای عبور قوی و امن استفاده کنند
رمزها را در چندین برنامه و وبسایت تکرار نکنند
از احراز هویت چندمرحلهای (MFA) استفاده کنند
دستگاهها و نرمافزارهای خود را مرتب بهروزرسانی کنند
سوالات متداول درباره جاسوسافزار
آیا جاسوسافزار میتواند دوربین یا میکروفن دستگاه را کنترل کند؟
بله. برخی انواع پیشرفته جاسوسافزار قادرند میکروفن را فعال کنند، عکس بگیرند یا صفحهنمایش کاربر را ضبط کنند.
آیا وجود پاپآپهای زیاد یعنی حتماً جاسوسافزار دارم؟
نه الزاماً، اما این یک علامت جدی است. پاپآپهای ناخواسته معمولاً نتیجه افزونههای مخرب، تبلیغافزارها یا جاسوسافزار هستند. اسکن دستگاه بهترین اقدام است
آیا ریست فکتوری (Factory Reset) جاسوسافزار را کاملاً حذف میکند؟
در بسیاری از دستگاهها بله، اما نه همیشه. برخی جاسوسافزارهای پیچیده مانند روتکیتها میتوانند در بخشهای عمیق سیستم باقی بمانند. استفاده از ابزارهای امنیتی معتبر قبل از ریست فکتوری توصیه میشود.
چگونه میتوانم جاسوسافزار را از دستگاه حذف کنم؟
بهترین روش، اسکن کامل با یک نرمافزار امنیتی معتبر است که قابلیت تشخیص و حذف جاسوسافزار را داشته باشد. پس از حذف، رمزهای عبور خود را تغییر دهید و در صورت احتمال سوءاستفاده، بانک یا مؤسسات مالی را مطلع کنید.
آیا جاسوسافزار میتواند اطلاعات بانکی مرا سرقت کند؟
بله. بسیاری از جاسوسافزارها اطلاعات حساس مانند رمزهای عبور، کدهای PIN، اطلاعات کارت بانکی، تاریخچه مرورگر و حتی دادههای ورودی کیبورد را سرقت میکنند.
جاسوسافزار چگونه وارد دستگاه میشود؟
راههای رایج نفوذ شامل لینکهای فیشینگ، دانلود از سایتهای مشکوک، استفاده از نرمافزارهای تقلبی، باندلورها (Bundleware)، تروجانها، اپلیکیشنهای مخرب موبایل، و اتصال به شبکههای وایفای ناامن است.