بدافزار به هر نرم‌افزار مخربی گفته می‌شود که با هدف سرقت اطلاعات، خرابکاری یا کنترل سیستم طراحی شده است. این دسته شامل ویروس، کرم، تروجان، جاسوس‌افزار، باج‌افزار و انواع دیگر است که از طریق ایمیل‌های فیشینگ، وب‌سایت‌های آلوده یا برنامه‌های نامعتبر گسترش می‌یابند. علائمی مثل کندی سیستم، تبلیغات مزاحم یا از کار افتادن آنتی‌ویروس می‌تواند نشانه آلودگی باشد. برای مقابله، نصب نرم‌افزار امنیتی معتبر، بروزرسانی منظم، احتیاط در دانلود و پشتیبان‌گیری منظم ضروری است.
بدافزارها به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین تهدیدات امنیتی در دنیای دیجیتال، نقش پررنگی در حملات سایبری ایفا می‌کنند. در مقاله‌ای دیگر در سایبرپلاس+، به‌طور کلی درباره تهدیدات امنیتی صحبت شده و ابعاد مختلف آن بررسی شده است. اکنون این مقاله با تمرکز بر موضوع «بدافزار» به‌عنوان یکی از زیرشاخه‌های مهم آن بحث، به بررسی دقیق‌تر این نرم‌افزارهای مخرب، انواع آن‌ها و روش‌های مقابله با آن‌ها می‌پردازد. درک ماهیت بدافزار و شناخت شیوه‌های انتشار و عملکرد آن، گامی کلیدی برای افزایش سطح امنیت فردی و سازمانی محسوب می‌شود.
بدافزار چیست؟
بدافزار (به انگلیسی Malware) یا نرم‌افزار مخرب، به هر گونه برنامه یا کد مخربی گفته می‌شود که به سیستم‌های کامپیوتری، موبایل‌ها یا شبکه‌ها نفوذ کرده و برای سرقت اطلاعات، خرابکاری یا آسیب‌رساندن طراحی شده باشد. هدف بدافزارها می‌تواند سرقت اطلاعات شخصی و بانکی، کنترل از راه دور دستگاه، تخریب یا رمزگذاری فایل‌ها، و یا انجام حملات سایبری مانند DDoS باشد. بدافزارها اغلب مخفی کار می‌کنند و ممکن است بدون اطلاع کاربر در پشت صحنه اجرا شوند. این حملات رایانه‌ای هیچ فصل خاصی ندارند و همیشه ممکن است سیستم شما در معرض آلوده‌شدن به بدافزار قرار گیرد. با آگاهی از نوع و عملکرد بدافزارها و رعایت اقدامات امنیتی، می‌توان شانس آلوده شدن را کاهش داد.
انواع بدافزارها
بدافزار یک واژه فراگیر است که انواع مختلفی از برنامه‌های مخرب را شامل می‌شود. در زیر برخی از معروف‌ترین انواع بدافزارها آمده است:
-
ویروس (Virus): برنامه یا کدی است که خود را به فایل‌ها و برنامه‌های سالم می‌چسباند و هنگام اجرا، شروع به تکثیر می‌کند و فایل‌های دیگر را آلوده می‌کند. ویروس‌ها معمولاً با آلوده کردن فایل‌های اجرایی یا سندها منتشر می‌شوند.
-
کرم رایانه‌ای (Worm): شبیه ویروس است اما فرق اصلی آن این است که می‌تواند بدون نیاز به فعال‌سازی کاربر، به‌طور خودکار در شبکه و دستگاه‌ها گسترش یابد. کرم‌ها از آسیب‌پذیری‌های شبکه یا ایمیل برای انتقال خودکار استفاده می‌کنند و معمولاً ترافیک شبکه را اشباع می‌کنند.
-
اسب تروا (Trojan Horse): بدافزاری است که در قالب یک برنامه کاربردی یا فایل به ظاهر سالم پنهان می‌شود. وقتی کاربر آن را اجرا کند، تروجان دسترسی غیرمجاز هکرها را به سیستم فراهم می‌کند یا عملکرد مخرب پنهان دیگری را انجام می‌دهد. معمولاً بعد از نصب تروجان، مهاجمان اطلاعات حساس را سرقت می‌کنند یا بدافزارهای دیگری مانند باج‌افزار را دانلود و نصب می‌کنند.
-
جاسوس‌افزار (Spyware): برنامه‌ای است که بدون اجازه کاربر، رفتار و فعالیت‌های او را زیر نظر می‌گیرد و اطلاعات شخصی نظیر تاریخچه مرورگر یا رمزعبورهای ذخیره شده را جمع‌آوری و برای هکرها ارسال می‌کند. جاسوس‌افزارها معمولاً به صورت افزونه‌های مرورگر یا برنامه‌های پنهان نصب می‌شوند.
-
افزار تبلیغاتی (Adware): نرم‌افزاری است که برای نمایش تبلیغات مزاحم و ناخواسته در مرورگر یا دسکتاپ طراحی شده است. هرچند هدف اصلی آن کسب درآمد از کلیک‌ها و نمایش تبلیغات است، اما اغلب با خود بدافزارهای دیگری را نیز همراه می‌آورد و دستگاه را کند می‌کند.
-
باج‌افزار (Ransomware): نوعی از بدافزار است که دسترسی کاربر به فایل‌ها یا سیستم را مسدود می‌کند (با رمزگذاری یا قفل‌گذاری) و سپس برای بازگرداندن دسترسی، از قربانی درخواست باج (معمولاً به صورت رمزارز) می‌کند. باج‌افزارها به ویژه در سال‌های اخیر علیه کاربران و سازمان‌ها گسترش یافته و معمولا باج‌های کلانی مطالبه می‌کنند.
-
روتکیت (Rootkit): ابزاری است که برای پنهان‌کردن بدافزارها یا فعالیت‌های مخرب در سیستم استفاده می‌شود. روتکیت‌ها خود را در سطح سیستم‌عامل پنهان می‌کنند و اغلب دسترسی «کاربر سطح ریشه» (Admin) را در اختیار هکر قرار می‌دهند. این بدافزارها به‌قدری زیرک هستند که اغلب آنتی‌ویروس‌ها نیز آن‌ها را تشخیص نمی‌دهند.
-
کی‌لاگر (Keylogger): نرم‌افزاری است که ضربه‌های صفحه‌کلید کاربر را ثبت می‌کند و از این طریق اطلاعات حساس مانند رمزهای عبور و داده‌های بانکی را سرقت می‌کند. کی‌لاگرها معمولاً بدون اطلاع کاربر در پس‌زمینه اجرا می‌شوند و اطلاعات را برای هکر ارسال می‌کنند.
-
استخراج‌گر رمزارز مخرب (Cryptojacking): برنامه‌ای است که از منابع سخت‌افزاری دستگاه شما (پردازنده و کارت گرافیک) برای استخراج رمزارز استفاده می‌کند. مجرمان سایبری از طریق نصب این بدافزار روی سیستم یا مرورگر شما اقدام می‌کنند تا بدون اجازه شما دستگاه را به استخراج بیت‌کوین یا مونرو وادارند.
بدافزارها اهداف مختلفی دارند و معمولاً هم‌زمان چند عملیات مخرب را انجام می‌دهند؛ مثلاً سرقت اطلاعات بانکی، کنترل کامپیوتر آلوده در یک بات‌نت، یا تغییرات پنهانی در عملکرد سیستم. تشخیص نوع دقیق بدافزار برای انتخاب روش مقابله مناسب ضروری است.
راه‌های انتشار بدافزار
بدافزارها از چندین مسیر می‌توانند وارد سیستم شما شوند:
-
ایمیل‌های فیشینگ: یکی از رایج‌ترین روش‌ها، ارسال ایمیل‌های جعلی با پیوست یا لینک آلوده است. این ایمیل‌ها ممکن است ادعا کنند که از سازمانی معتبر هستند و کاربر را فریب می‌دهند تا فایل یا لینک مخرب را باز کند.
-
وب‌سایت‌های آلوده: بازدید از وب‌سایت‌های هک‌شده یا دارای تبلیغات مخرب می‌تواند به بدافزار منجر شود. در این حالت، حتی بدون کلیک کاربر، بدافزار از طریق مرورگر دانلود و نصب می‌شود.
-
نصب برنامه از منابع نامطمئن: دانلود نرم‌افزار، بازی یا افزونه از سایت‌های غیررسمی و بی‌اعتبار، دستگاه را در معرض بدافزار قرار می‌دهد. این برنامه‌های فریبنده ممکن است ادعا کنند که کار مفیدی می‌کنند اما در پشت‌صحنه مخرب هستند.
-
فلش درایو و تجهیزات جانبی: اتصال فلش‌مموری یا هارد اکسترنال آلوده به کامپیوتر نیز می‌تواند راه انتقال بدافزار باشد. برخی بدافزارها به محض وصل شدن حافظه USB به طور خودکار خود را نسخه‌برداری می‌کنند.
-
آسیب‌پذیری‌های نرم‌افزار و سیستم‌عامل: بعضی بدافزارها از خلأهای امنیتی در سیستم‌عامل یا برنامه‌ها سوءاستفاده می‌کنند تا بدون اطلاع کاربر وارد شوند. به‌روزرسانی نکردن سیستم عامل و نرم‌افزارها باعث می‌شود دستگاه آسیب‌پذیر بماند.
-
حملات فیشینگ در پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی: ارسال لینک‌های مخرب از طریق پیامک، شبکه‌های اجتماعی یا برنامه‌های چت هم یکی دیگر از روش‌های آلوده‌سازی است. کاربر با کلیک روی لینک اشتباه، بدافزار را دانلود می‌کند.
به طور کلی هر زمان که فایل اجرایی ناشناسی را باز یا نصب کنید یا روی لینکی در اینترنت کلیک کنید، باید محتاط باشید، زیرا ممکن است قربانی یک حمله بدافزاری شوید.
علائم آلودگی به بدافزار
اگر سیستم یا موبایل شما به بدافزار آلوده شود، معمولاً نشانه‌هایی آشکار در عملکرد دستگاه ظاهر می‌شود:
-
کندی عملکرد: کاهش محسوس سرعت سیستم یا واکنش آهسته برنامه‌ها یکی از نشانه‌های اصلی است. بدافزارها اغلب منابع پردازشی سیستم را مصرف می‌کنند (برای مثال، عضویت در یک بات‌نت یا استخراج رمزارز)، به طوری که فن و مصرف سی‌پی‌یو افزایش می‌یابد.
-
تبلیغات پاپ‌آپ مزاحم: نمایش مداوم پنجره‌های تبلیغاتی ناخواسته هنگام مرور وب یا کار با برنامه‌ها. این مورد در بدافزارهای تبلیغاتی (Adware) شایع است و گاهی همراه با نصب مخفی بدافزارهای دیگر است.
-
کرش یا صفحه آبی مرگ: هنگ کردن مداوم سیستم یا نمایش صفحه آبی (Blue Screen of Death) در ویندوز می‌تواند ناشی از خرابکاری بدافزار باشد. بدافزارها ممکن است فایل‌های سیستمی را خراب کنند و باعث ناپایداری سیستم گردند.
-
کاهش غیرعادی فضای دیسک: پر شدن ناگهانی هارد یا کاهش عجیب فضای ذخیره‌سازی می‌تواند به دلیل وجود بدافزارهایی باشد که حجم زیادی از داده (مثلاً بسته‌افزارها) را مصرف می‌کنند.
-
فعالیت اینترنتی مشکوک: افزایش ترافیک شبکه یا درخواست‌های مکرر به سرورهای ناشناس. برای مثال تروجان‌ها یا جاسوس‌افزارها بعد از نفوذ، با سرور کنترل و فرمان (C&C) در ارتباط هستند؛ اگر متوجه فعالیت شبکه‌ای مشکوک شدید، احتمال وجود بدافزار وجود دارد.
-
تغییر تنظیمات مرورگر: اگر صفحه خانگی مرورگر، موتور جستجو یا افزونه‌های آن بدون دخالت شما عوض شده باشد، ممکن است بدافزاری تنظیمات را تغییر داده باشد. اغلب با کلیک روی تبلیغات فریبنده یا نصب افزونه‌های ناآگاهانه رخ می‌دهد.
-
از کار افتادن نرم‌افزار امنیتی: بعضی بدافزارهای پیشرفته، آنتی‌ویروس و ابزارهای امنیتی را غیرفعال می‌کنند. اگر آنتی‌ویروس شما ناگهان کار نمی‌کند و مرتباً غیرفعال می‌شود، احتمال وجود یک بدافزار مخفی وجود دارد.
-
رمزگذاری فایل‌ها یا پیام باج‌گیری: از مهم‌ترین علائم باج‌افزار، عدم دسترسی به فایل‌ها و مشاهده پیام درخواست باج روی صفحه است. معمولا نوشته می‌شود که داده‌های شما رمزگذاری شده و برای بازگشتشان باید مبلغی پرداخت کنید.
توجه داشته باشید که برخی بدافزارها کاملاً مخفی عمل می‌کنند و بدون علامت خاصی در پس‌زمینه اجرا می‌شوند. اما اغلب این علائم بتوانند شما را نسبت به آلودگی هشدار دهند.
روش‌های پیشگیری و مقابله با بدافزار
برای محافظت از دستگاه‌ها و اطلاعات خود در برابر بدافزار، توصیه‌های زیر را جدی بگیرید:
-
استفاده از نرم‌افزار امنیتی: حتما روی کامپیوتر و موبایل خود آنتی‌ویروس یا ضد‌بدافزار معتبر نصب کنید و به‌روز نگه دارید. این برنامه‌ها می‌توانند بدافزارها را شناسایی و مسدود کنند یا فایل‌های آلوده را قرنطینه کنند.
-
بروزرسانی سیستم و برنامه‌ها: سیستم‌عامل و تمامی نرم‌افزارها را همواره به آخرین نسخه ارتقا دهید. شرکت‌های سازنده مرتباً آسیب‌پذیری‌ها را رفع می‌کنند؛ با به‌روزرسانی منظم، احتمال سوءاستفاده هکرها کاهش می‌یابد.
-
احتیاط در دانلود و نصب: فقط از منابع رسمی و معتبر برنامه و فایل دانلود کنید. از کلیک روی لینک‌ها یا پیوست‌های ایمیل ناشناس خودداری کنید. اگر پیغامی نامنتظره درباره دانلود نرم‌افزار دارید، حتما شک کنید و تحقیق کنید.
-
فعال کردن فایروال و کنترل دسترسی: فایروال سیستم را روشن نگه دارید و اجازه ندهید برنامه‌های بدون مجوز به شبکه دسترسی پیدا کنند. برای تعاملات مهم بانکی یا کاری، از صفحات وب امن (HTTPS) استفاده کنید.
-
پشتیبان‌گیری منظم: اطلاعات مهم خود را در جاهای امن (مانند هارد اکسترنال یا فضای ابری) پشتیبان‌گیری کنید. در صورت وقوع حمله باج‌افزاری یا خرابکاری، می‌توانید با بازیابی نسخه پشتیبان، ضرر را جبران کنید.
-
شناخت حملات فیشینگ: آگاهی از روش‌های فیشینگ و مهندسی اجتماعی بسیار مهم است. قبل از بازکردن هر پیوست یا کلیک روی هر لینکی، مطمئن شوید فرستنده معتبر است. به ایمیل‌ها و پیام‌های درخواست اطلاعات حساس مشکوک باشید.
-
استفاده از مرورگر امن و افزونه‌های محافظ: از مرورگرهای به‌روز استفاده کنید و افزونه‌های امنیتی مثل ضدردیابی (Anti-Tracker) نصب کنید. این کار خطر بارگیری خودکار بدافزارها از طریق وب‌سایت‌های آلوده را کاهش می‌دهد.
-
فعال کردن احراز هویت دو مرحله‌ای (2FA): در حساب‌های حساس خود از تایید هویت دو مرحله‌ای استفاده کنید تا اگر بدافزار رمز عبور شما را سرقت کرد، نتواند به راحتی وارد حساب کاربری شود.
با رعایت این نکات ساده می‌توانید احتمال آلوده‌شدن به بدافزار را به طور چشمگیری کاهش دهید. اما در صورت مشکوک بودن به آلودگی، سریعاً سیستم را با ابزارهای ضد‌بدافزار اسکن کنید و فایل‌های مشکل‌دار را حذف یا قرنطینه نمایید. در موارد جدی شاید نیاز باشد سیستم را به تنظیمات کارخانه برگردانید یا راهنمایی یک متخصص امنیت را جویا شوید.
جمع‌بندی
بدافزارها جزء مهم‌ترین تهدیدات امنیت سایبری محسوب می‌شوند و از ساده‌ترین ویروس‌ها تا پیشرفته‌ترین باج‌افزارها را شامل می‌شوند. شناخت انواع بدافزار و راه‌های انتشار آن‌ها به کاربران کمک می‌کند تا با هوشیاری بیشتر از اطلاعات و سیستم خود حفاظت کنند. کاربر نقش کلیدی در پیشگیری از حملات بدافزاری دارد: مراقب ایمیل‌ها و لینک‌های مشکوک باشید، نرم‌افزارها را از منابع معتبر دانلود کنید و همواره دستگاه را به‌روز نگه دارید. همچنین استفاده از نرم‌افزارهای امنیتی قدرتمند و تهیه نسخه پشتیبان منظم، در صورت وقوع حمله آسیب‌ها را کاهش می‌دهد. در نهایت، دنیای بدافزار بسیار پویا و در حال تحول است؛ هکرها همیشه در جستجوی روش‌های جدید برای نفوذ هستند، بنابراین هوشیاری و به‌کارگیری روش‌های امنیتی به‌روز بهترین دفاع شما در برابر بدافزارهاست.